Kategoria: Cyfryzacja rozkładów jazdy

Wprawdzie ustawodawca nie określił formatu publikowanych na stronie internetowej oraz przekazywanych do organizatora rozkładów jazdy, ale w większości przypadków odbywa się to w formie skanu rozkładu jazdy w pliku PDF, pliku MS Word lub MS Excel lub informacji o odjazdach zamieszczonych bezpośrednio w przeglądarce internetowej. O ile są to rozkłady jazdy w wersji elektronicznej, to nie można o nich powiedzieć, że są zcyfryzowane. Cyfryzacja polega na utworzeniu wersji cyfrowej rozkładów jazdy w otwartym formacie pozwalającym na swobodną wymianę danych pomiędzy systemami informatycznymi, zgodnie z przyjętymi standardami, bez używania jakichkolwiek algorytmów szyfrujących dane. 

Cyfryzacja rozkładów jazdy pozwala na swobodną wymianę rozkładów jazdy pomiędzy różnymi systemami informatycznymi oraz umożliwia wykorzystanie rozkładów jazdy w narzędziach informatycznych służących np. do zintegrowanego planowania podróży (tzw. planery podróży) z wykorzystaniem różnych środków transportu, należących do różnych przewoźników. Szacuje się, że różnych aplikacji na smartfony związanych z podróżowaniem są dziesiątki tysięcy. Ponadto dostępne badania sugerują, że różne grupy pasażerów w różny sposób poszukują informacji o możliwości odbycia podróży transportem zbiorowym. Pasażerowie podróżujący regularnie mogą chętniej korzystać z ulubionych, dedykowanych aplikacji (których w sklepach z aplikacjami na telefon są tysiące w różnych językach), podczas gdy pasażerowie okazjonalni mogą często nawet nie mieć świadomości, że w ich pobliżu dostępna jest usługa przewozowa, a do ewentualnych poszukiwań wykorzystują ogólne rozwiązania, takie jak wyszukiwarki internetowe czy social media. Informacja pasażerska w formie cyfrowej jest szczególnie ważna dla osób z niepełnosprawnościami. Forma cyfrowa umożliwia jej dostarczenie w sposób dostępny bez względu na rodzaj niepełnosprawności. Jest też w końcu grupa pasażerów korzystających z tradycyjnych tabliczek rozkładowych na przystankach.  

Z perspektywy organizatora ptz czy przewoźnika ważne jest zatem zapewnienie dostępności informacji o kursowaniu w możliwie dużej liczbie kanałów dystrybucji, gdyż tylko to zapewnia możliwość dotarcia do najszerszego grona pasażerów. Jest to najłatwiejsze do osiągnięcia poprzez utrzymywanie danych w jednym z powszechnie stosowanych standardów cyfrowych (np. GTFS). Standardy te ułatwiają komunikację między różnymi rozwiązaniami informatycznymi, ale też np. prezentowanie informacji pasażerskiej w różnych językach. Mogą być zatem wykorzystane nie tylko do planowania podróży przez pasażerów, ale też na wewnętrzne potrzeby organizatorów czy przewoźników, np. do generowania tabliczek przystankowych i schematów sieci, czy analizy dostępności komunikacyjnej, a w bardziej zaawansowanych aplikacjach np. optymalizacji rozkładów.

Co więcej informacjami o usługach publicznego transportu zbiorowego zainteresowane mogą być też podmioty prowadzące działalność gospodarczą, np. w branży kurierskiej czy sektorze turystycznym (krajowym i międzynarodowym), ale też innych usług. Zwykłe planery podróży kierowane do typowych pasażerów są jednak często z ich perspektywy niewystarczające do ich potrzeb, gdyż inne są w tym przypadku wzorce wykorzystania. Rozkłady jazdy w wersji cyfrowej mogą być z powodzeniem wykorzystywane m.in. do prezentacji danych na elektronicznych tablicach informacji pasażerskiej nie tylko na przystankach, ale też w punktach handlowych, czy hotelach (wspólna informacja pasażerska dla wszystkich przewoźników odjeżdżających z przystanków w pobliżu). W przypadku publicznych organizatorów informacją taką mogą być również zainteresowane departamenty planowania transportu czy planowania przestrzennego, bo pozwala ona na ograniczenie kosztów związanych z wprowadzaniem danych na potrzeby planistyczne. 

Wykorzystanie cyfrowej wersji statycznych rozkładów jazdy jest pierwszym krokiem otwierającym drogę do nowoczesnego systemu informacji pasażerskiej. Kolejnym krokiem jest rozkład jazdy w czasie rzeczywistym, który daje pasażerom możliwość śledzenia bieżącej pozycji pojazdu, na który oczekuje z informacją o jego ewentualnym opóźnieniu. W rozwiązaniu tym, każdy pojazd przewoźnika musi posiadać odbiornik GPS, dzięki któremu określane jest położenie pojazdu w stosunku do rozkładu jazdy. Pomimo kosztów niezbędnych do poniesienia w celu wdrożenia takich rozwiązań, dostępne badania sugerują, że dostępność takiej informacji zwiększa satysfakcję pasażerów z usług. Ponadto pozwala też im na skrócenie czasu podróży dzięki bieżącym modyfikacjom planów i ich dostosowaniu do rzeczywistego rozkładu. W efekcie wzrasta też zasięg systemu – pasażerowie mają większą skłonność do pokonania większego dystansu podczas dojścia do przystanku, jeśli maja pewność, że zdążą na kurs.

W niektórych krajach coraz częściej są stosowane aplikacje typu MaaS (Mobility-as-a-Service – Mobliność jako Usługa), za pomocą których można nie tylko zaplanować podróż, ale także ją opłacić, niezależnie od tego jakimi środkami transportu się odbywa – aplikacja po prostu rozdziela płatność na poszczególnych przewoźników obsługujących dany odcinek podróży. 

Ponadto, Ministerstwo Infrastruktury tworzy Krajowy Punkt Dostępu do usług informacji o podróżach multimodalnych (KPD MMTIS) (https://www.gov.pl/web/infrastruktura/krajowy-punkt-dostepu-do-uslug-informacji-o-podrozach-multimodalnych-kpd-mmtis ) – specjalną platformę, na której znajdują się informacje o dostępnych danych w postaci cyfrowej dla różnych przewoźników i organizatorów. 

Najpopularniejszym formatem danych służącym do przekazywania cyfrowej wersji rozkładów jazdy jest format GTFS (General Transit Feed Specification) (https://gtfs.org/ ). Jest to otwarty standard opracowany przez firmę Google i pierwotnie miał służyć do przygotowania rozkładów jazdy do publikacji na mapach Google, ale obecnie jest on wykorzystywany znacznie szerzej do zasilania danymi dużej liczby aplikacji mobilnych oraz internetowych. Jest stosowany przez tysiące przewoźników na całym świecie. W Polsce format ten od kilku lat stosowany jest przez największych organizatorów transportu zbiorowego, ale staje się też coraz bardziej popularny wśród mniejszych operatorów i przewoźników. Dobrą praktyką jest publikowanie aktualnej paczki danych w formacie GTFS na stronie internetowej, oprócz standardowej informacji o rozkładach jazdy – dzięki temu twórcy aplikacji mogą sobie bez żadnych ograniczeń pobrać te rozkłady i wczytać do swoich aplikacji, które następnie mogą być wykorzystywane przez pasażerów. 

Innym formatem, który służy do przechowywania i wymiany informacji o rozkładach jazdy, jest opracowany przez Unię Europejską NeTEx (https://netex-cen.eu/ ). Standard ten powstał jako efekt doświadczeń z przetwarzaniem i wykorzystaniem cyfrowej informacji pasażerskiej w różnych krajach członkowskich. Jest on w związku z tym nieco bardziej rozbudowany, ale dzięki temu pozwala na przenoszenie szerszego zakresu danych. Warto zauważyć, że istnieją rozwiązania umożliwiające automatyczną konwersję pomiędzy standardami (w zakresie wspólnym), więc nie ma potrzeby niezależnego ręcznego wypełniania danych dla każdego standardu.  

Paczka GTFS, która zawiera statyczną wersję rozkładów jazdy, składa się z kilku plików tekstowych (.txt). Każdy z plików tekstowych jest tabelą tekstową, która zawiera pewną część informacji transportowych:  

• agency.txt – dane dotyczące przewoźnika lub organizatora,  
• stops.txt – dane dotyczące przystanków (m.in. kod, nazwa, współrzędne geograficzne), 
• routes.txt – dane dotyczące linii (m.in. numer, nazwa/relacja, rodzaj, kolor, którym ma być zaznaczona linia), 
• trips.txt – dane dotyczące kursów (m.in. kierunek, opis, dostępność dla wózków inwalidzkich, rowerów, kod trasy/kształtu), 
• stop_times.txt – dane dotyczące godzin odjazdów z poszczególnych przystanków, 
• calendar.txt – dane dotyczące okresów kursowania, 
• calendar_dates.txt – wyjątki od reguł związanych z okresami kursowania. 

Poszczególne pliki tekstowe odnoszą się do siebie nawzajem (występują między nimi relacje). Stąd są one pakowane do jednego archiwum .zip, które zawiera komplet informacji. 

Opcjonalnie, do archiwum można także dołączyć inne informacje, np. o przestrzennym przebiegu tras (plik shapes.txt), o cenach biletów i regułach taryfowych (fare_attributes.txt, fare_rules.txt), oraz inne informacje – standard GTFS jest rozwijany i może być dostosowany do własnych potrzeb. 

Pobierz przykładowy plik GTFS – rozkład jazdy Średzkiej Kolei Powiatowej (wg stanu na jesień 2022; nowsze i aktualne rozkłady jazdy są dostępne na stronie ŚKP).

Obecnie wiele programów do zarządzania transportem pasażerskim posiada obsługę standardu GTFS. Więc jeśli dysponujesz takim narzędziem, to możliwe, że jesteś w stanie łatwo wygenerować plik .zip GTFS na podstawie danych już wprowadzonych do programu. Pamiętaj jednak, że niektóre starsze wersje programów mogły jeszcze nie obsługiwać tego standardu i wymagana może być aktualizacja.

Alternatywą jest samodzielne przygotowanie plików txt i ich spakowanie do archiwum zip. Wystarczą do tego podstawowe narzędzia dostępne w systemie operacyjnym. Można się dodatkowo wesprzeć narzędziami, takimi jak arkusz Excel, czy dostępne za darmo internetowe mapy lub narzędzia do przetwarzania śladów GPS. 

W celu stworzenia paczki danych GTFS należy przejść przez następujące kroki: 

1. Utwórz wszystkie wymagane pliki opisane w dokumentacji dotyczącej formatu GTFS. Utwórz opcjonalne pliki, jeśli ich funkcjonalność jest pożądana. 

2. Zapisz wszystkie pliki w formacie .txt. Wartości pól powinny być rozdzielone przecinkami, a każdy wiersz powinien kończyć się podziałem wiersza (przejście do nowego wiersza). Należy skorzystać z dokumentacji do GTFS ( https://gtfs.org/schedule/reference/ ) , aby uzyskać szczegółowe informacje na temat zawartości każdego pliku i zapewnienia powiązań pomiędzy plikami. 

3. Spakuj wszystkie pliki tekstowe razem w formacie .zip. Nazwa spakowanego pliku powinna zawierać wersję paczki danych (np. zakres dat). 

4. Możesz wykorzystać walidator GTFS (np. https://gtfs.org/schedule/validate/ ), aby sprawdzić poprawność stworzonych danych 
   • Istnieje kilka dobrych praktyk (link w języku angielskim https://gtfs.org/schedule/best-practices/ ) związanych z tworzeniem plików GTFS, np. przystanki dla kursów w przeciwnych kierunkach powinny być oddzielone, a ich lokalizacja podana zgodnie z lokalizacją słupka na poboczach drogi (a nie na środku jezdni). 

Dostępnych jest też kilka darmowych, dedykowanych rozwiązań wspomagających tworzenie plików GTFS, niestety zazwyczaj w języku angielskim. Wyróżnić można tu oprogramowanie współpracujące z arkuszem kalkulacyjnym MS Excel: 

• GTFS Builder (https://www.nationalrtap.org/Technology-Tools/GTFS-Builder ) – zestaw arkuszy z makrami, możliwy do pobrania za darmo po przekazaniu podstawowych danych, dostępne są też materiały szkoleniowe (w języku angielskim) 
• gtfs-xlsx (https://github.com/thzinc/gtfs-xlsx ) – program umożliwiający konwersję plików gtfs .zip do arkuszy Excela i odwrotnie 
• czy starszy xlstoGTFS (https://github.com/ChamGeeks/xlsToGTFS ) 

czy inne rozwiązania, takie jak: 

• IBI Data Tools (https://github.com/ibi-group/datatools-ui)  
• WatriFeed (https://github.com/DataTransport/WatriFeed)  

Na rynku funkcjonują też firmy, które pomogą Ci dokonać cyfryzacji danych do formatu GTFS, np.:

• goEuropa.eu
• jakdojade.pl  
• jp.wroclaw.pl
• kiedyprzyjedzie.pl  
• mmpk.info
• Time4Bus

Podczas zawierania umowy upewnij się, że będziesz mógł swobodnie korzystać z efektów – plików GTFS.

Samo przygotowanie pliku GTFS jeszcze nie spowoduje, że zainteresowane podmioty, go zobaczą. Istnieją różne możliwości rozpowszechnienia. 

1. Publikacja paczki danych na stronie internetowej, zgodnie z poniższymi zasadami: 
   • Paczka danych GTFS powinna być publikowana pod publicznym, stałym adresem URL, łącznie z nazwą pliku ZIP (np. „www.agency.org/gtfs/gtfs.zip”). Ważne jest, by nazwa ta się nie zmieniała oraz zawsze wskazywała aktualny rozkład jazdy. Stąd stosowanie dat obowiązywania w adresie czy nazwie pliku jest niezalecane, z wyjątkiem prowadzenia archiwum dokumentacji. Idealnie byłoby, gdyby adres URL umożliwiał bezpośrednie pobranie pliku bez konieczności logowania się w celu uzyskania dostępu do pliku, aby ułatwić pobieranie poprzez korzystanie z aplikacji. Chociaż zaleca się (i jest to najczęstsza praktyka), aby zestaw danych GTFS był dostępny do otwartego pobierania, jeśli dostawca danych musi kontrolować dostęp do GTFS z powodu licencji lub z innych powodów, zaleca się kontrolowanie dostępu do zestawu danych GTFS za pomocą kluczy API, co ułatwi automatyczne pobieranie. 
   • Serwer WWW obsługujący dane GTFS powinien być skonfigurowany tak, aby poprawnie zgłaszał datę modyfikacji pliku. Dzięki temu przeglądarki internetowe po stronie odbiorców będą unikały wczytywania starszych wersji plików z własnej pamięci podręcznej. 
   • Na samej stronie utwórz dedykowane miejsce, z wyraźnym wskazaniem formatu pliku oraz ewentualnymi dodatkowymi informacjami odnośnie dostępu do niego. 
   • Przygotowany plik GTFS może służyć do automatycznej aktualizacji rozkładów wyświetlanych na stronie dla pasażerów. Służą do tego wtyczki, np. darmowa GTFS-to-HTML ( https://gtfstohtml.com/ ). Pliki GTFS mogą także służyć do przygotowywania map z przebiegiem tras, co można uzyskać np. wykorzystując oprogramowanie GIS, np. QGIS z wtyczką GTFS-GO, czy też inne rozwiązania ( np. https://gtfs.org/resources/visualizations/ )
2. Publikacja informacji w KPD MMTIS
   • Mając opublikowany rozkład jazdy możesz wysłać informację do Krajowego Punktu Dostępu o informacjach Krajowy Punkt Dostępu do usług informacji o podróżach multimodalnych (KPD MMTIS) (https://www.gov.pl/web/infrastruktura/krajowy-punkt-dostepu-do-uslug-informacji-o-podrozach-multimodalnych-kpd-mmtis ). Przekaż informacje zgodnie z instrukcją przedstawioną na tamtej stronie – wskaż bezpośrednie łącze do aktualnego pliku .zip GTFS.
3. Publikacja rozkładu jazdy na mapach Google i w innych planerach: 
   • GTFS jest standardem pierwotnie wdrożonym przez firmę Google. Jeżeli chcesz, aby Twoje rozkłady jazdy znalazły się na mapach Google, załóż konto partnera Google i za jego pomocą przekaż paczkę danych GTFS do Google w celu weryfikacji. Na swoim koncie partnera Google ustaw odpowiednie opcje. 
   • Mapy Google nie są jedynym planerem wspierającym standard GTFS. Do innych należą np. Moovit, czy otwarty OpenTripPlaner (https://www.opentripplanner.org/), który pozwala na samodzielne świadczenie usługi planowania podróży.
4. Publikacja rozkładu jazdy w agregatorach rozkładów GTFS:
   • KPD MMTIS (https://www.gov.pl/web/infrastruktura/krajowy-punkt-dostepu-do-uslug-informacji-o-podrozach-multimodalnych-kpd-mmtis ) nie jest jedynym agregatorem informacji o cyfrowych danych rozkładowych. Do najpopularniejszych ogólnoświatowych serwisów tego typu, w których w zamieszczenie odnośnika do pliku z rozkładem GTFS jest darmowe, i z których korzystają producenci aplikacji związanych z podróżowaniem i inne podmioty zainteresowane wykorzystaniem ptz w swojej praktyce biznesowej, należą „The Mobility Database” (https://database.mobilitydata.org/ ) (instrukcja dodania – https://database.mobilitydata.org/update-a-data-source ) oraz „Transitland” (https://www.transit.land/ ) (instrukcja dodania –  https://www.interline.io/transitland/#transitland-for-data-producers ).

Wskazane powyżej ścieżki są wzajemnie komplementarne. Najlepszy efekt da skorzystanie z nich wszystkich.